«Πολιτικά Χαρακώματα»
του Θεοχάρη Γιαννακούρα

• Βαλκάνια: Η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης. Η περιοχή που παράγει περισσότερο εθνικισμό και μίσος από όσο είναι σε θέση να αντέξει η ιστορία της. Σε αυτή τη χερσόνησο, στην άκρη της Γηραιάς Ηπείρου, έχουν πραγματοποιηθεί οι περισσότεροι πόλεμοι στηριζόμενοι σε εθνικιστικές αιτίες (π.χ. α' και β' Βαλκανικός (1912-1913), Γιουγκοσλαβικός εμφύλιος (1991-1995)). Όπως επίσης, λόγω μιας τοπικής εθνικιστικής διαμάχης, τα Βαλκάνια γίνανε η αφορμή για τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο

(1914-1918) που αιματοκύλησε ολόκληρη την Ευρώπη (δολοφονία του Φερδινάνδου, διαδόχου του Αυστροουγγρικού θρόνου, από Σερβοβόσνιους αυτονομιστές στις 28/6/1914).

• Τα Βαλκάνια αποτελούνται από πολλούς λαούς με πολλά κοινά πολιτιστικά στοιχεία. Ο σημαντικότερος συνδετικός κρίκος όμως αφορά στην διαφορετική διαδικασία που ακολουθήθηκε στην δημιουργία των σύγχρονων βαλκανικών εθνών σε σύγκριση με τα έθνη της υπόλοιπης Ευρώπης. Τα ευρωπαϊκά έθνη «γεννήθηκαν» ως άμεση συνέχεια του μεσαιωνικού φεουδαρχικού συστήματος και, διαμέσου της Γαλλικής Επανάστασης και των ιδεών της, οι λαοί των περιοχών αυτών ταυτίστηκαν με την νέα έννοια του έθνους, δημιουργώντας τα σύγχρονα έθνη-κράτη. Αντίθετα, τα Βαλκανικά έθνη «γεννήθηκαν» κατά την περίοδο της ύστερης Οθωμανικής περιόδου (με την επιρροή των ιδεών του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης) και «μπολιάστηκαν» με την ιδέα της ανεξαρτησίας τους από την Οθωμανική αυτοκρατορία.

• Αυτό το χαρακτηριστικό δημιούργησε στους λαούς των Βαλκανίων την ανάγκη εύρεσης ιστορικής συνέχειας με λαούς που υπήρχαν στην περιοχή πριν την Οθωμανική αυτοκρατορία. Έτσι, οι λαοί αυτοί, επιλέγοντας να διατηρήσουν στην «ιστορική τους εθνική συνείδηση» συγκεκριμένες επιλεγμένες ιστορικές εποχές, δημιούργησαν την ψευδαίσθηση της ιστορικής συνέχειας με «ένδοξους λαούς» του παρελθόντος τους οποίους ταύτισαν με τους σύγχρονους. Σκοπός αυτής της πρακτικής ήταν να δημιουργηθεί μια ομοιογένεια στα νεοσύστατα έθνη-κράτη της Βαλκανικής, «παρέχοντας» στους κατοίκους τους την αίσθηση του κοινού παρελθόντος και των περασμένων μεγαλείων.

• Συνέπεια αυτής της πρακτικής, ήταν η δημιουργία της έννοιας της «μεγάλης ιδέας» και η δημιουργία μιας επίπλαστης εσωτερικής ανάγκης στους λαούς για την «απελευθέρωση» εδαφών πέρα από τα εκάστοτε σύνορα, σύμφωνα με τα πρότυπα που οι λαοί αυτοί είχαν γαλουχηθεί να πιστεύουν ότι τους «ανήκουν» για «ιστορικούς λόγους». Δυστυχώς, ο εθνικισμός δεν μπορούσε να βρει πιο ιδανική περιοχή για να αναπτυχθεί από τα Βαλκάνια και να οδηγήσει σε αμέτρητους νεκρούς και πρόσφυγες μέσα από μια σειρά πολέμων και μικρών αναζωπυρώσεων ανά καιρούς . Οι Έλληνες επιζητούσαν και επιζητούν την «Μεγάλη Ελλάδα», οι Βούλγαροι την «Μεγάλη Βουλγαρία», οι Αλβανοί την «Μεγάλη Αλβανία», οι Σέρβοι την «Μεγάλη Σερβία», οι κάτοικοι της ΠΓΔΜ την «Μεγάλη Μακεδονία» κ.ο.κ.

• Φυσικά, αυτές οι φανταστικές «Μεγάλες» χώρες αλληλεπικαλύπτονταν πάνω στον «εύθραυστο» χάρτη της Βαλκανικής χερσονήσου. Οι διαφορές λύθηκαν (;) με τα όπλα, τα σύνορα άλλαξαν πολλές φορές, εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν και αμέτρητοι εκδιώχθηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες. Παρ' όλα αυτά, τα κράτη της Βαλκανικής, αδυνατώντας να πατήσουν γερά στα πόδια τους στη σύγχρονη γεωπολιτική σκακιέρα, συνεχίζουν να «ταΐζουν» τους λαούς τους με ένδοξο προγονικό παρελθόν, πιστεύοντας ότι με αυτό τον τρόπο θα καλύψουν την σημερινή τους «ένδεια». Όμως «όσο σπέρνεις ανέμους θα θερίζεις θύελλες» και μια σπίθα θα αρκεί για να δημιουργηθεί νέος αναβρασμός στην περιοχή.

• Πριν λίγες μέρες, είδαμε μια τέτοια σπίθα, σε ποδοσφαιρικό αγώνα ανάμεσα σε Σερβία και Αλβανία στο Βελιγράδι, όπου εμφανίστηκε στον ουρανό του γηπέδου μια σημαία της «Μεγάλης Αλβανίας», ώστε να «θυμίσει» στους Σέρβους το διαρκές και άλυτο «εθνικό μπέρδεμα» της περιοχής του Κοσσυφοπεδίου. Όπως άλυτο είναι ακόμα και το θέμα της ονομασίας της ΠΓΔΜ, όπου δεν μπορεί να βρεθεί συμφωνία ανάμεσα στα δύο κράτη (Ελλάδα-ΠΓΔΜ), καθώς οι λαοί και των δυο έχουν μάθει να πιστεύουν ότι είναι «άμεσοι» απόγονοι (ή έστω κληρονόμοι και θεματοφύλακες) του Αρχαίου Μακεδονικού βασιλείου.

• Στην πραγματικότητα οι λαοί της Βαλκανικής έχουν περισσότερα να τους ενώνουν από όσα πιστεύουν. Η πολιτιστική τους παράδοση εμφανίζει απίστευτες ομοιότητες, διατηρώντας μια ιδιαίτερη λαογραφική ισορροπία ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση. Ακόμα και η ιστορία τους είναι κοινή, καθώς υπήρξαν μέλη των ίδιων αυτοκρατοριών (π.χ. Ρωμαϊκή, Βυζαντινή, Οθωμανική) και πολέμησαν αμέτρητες φορές ο ένας στο πλευρό του άλλου. Επίσης πολλές ιστορικές προσωπικότητες, όλων των εποχών, είχαν πολλαπλή καταγωγή και ποικίλη πολιτιστική επιρροή. Θα πρέπει τα σύγχρονα Βαλκανικά κράτη να σταματήσουν να ανακυκλώνουν υπαρκτές ή ανύπαρκτες παρελθοντικές διαφορές και να αναζητήσουν μια συνεργασία που θα βοηθήσει τους λαούς να έχουν μια ειρηνική συνύπαρξη και ένα ακόμα πιο ελπιδοφόρο μέλλον. Ας μην ξεχνάμε και το όραμα του Ρήγα Φεραίου (1757-1798), οπαδού του Διαφωτισμού και «κήρυκα» των ιδεών του στη Βαλκανική, για μια κοινή διαβαλκανική ομοσπονδία όλων των λαών της.

• Εν κατακλείδι, ας ελπίσουμε ότι ο εθνικισμός (έννοια που τυπικά υπάρχει από τον 18ο αιώνα), που δημιουργεί μίσος ανάμεσα στους ανθρώπους, κάποια στιγμή θα νικηθεί, σταματώντας τα αίτια που τον δημιουργούν. Η λύση έρχεται μέσα από την παιδεία και την γνώση της (κοινής) ιστορίας, με γνώμονα όμως να μην επαληθευτούν τα λάθη του παρελθόντος. Επίσης, διαμέσου της επαφής του ανθρώπου με την τέχνη, που είναι οικουμενική και μπορεί να ενώνει τους λαούς, αναγνωρίζονται τα κοινά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης, οι κοινές ανησυχίες και η κοινή ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον για όλους.

• «Αλήθεια -των αδυνάτων αδύνατο
ποτές δεν εκατάφερα να καταλάβω
αυτά τα όντα που δεν βλέπουνε
το τερατώδες κοινό γνώρισμα τ' ανθρώπου
το εφήμερο της παράλογης ζωής του
κι ανακαλύπτουνε διαφορές
γιομάτοι μίσος διαφορές
σε χρώμα δέρματος /φυλή / θρησκεία»
«Στην κοιλάδα με τους ροδώνες» - Νίκος Εγγονόπουλος